(Capreolus capreolus)
Jak sama nazwa wskazuje sarna występuje praktycznie na całym obszarze Europy kontynentalnej, za wyjątkiem Irlandii, Islandii i wysp Morza Śródziemnomorskiego. Szacuje się jej populacje na około 15 mln, roczne pozyskanie wynosi około 2,6 mln. W Polsce jest szacunkowo 160 tys. osobników.
Sarny można spotkać zarówno w dużych kompleksach leśnych, środowiska i mieszanym stopniu zadrzewienia jak i tereny otwarte, czyli łąki, pola uprawne, torfowiska i wrzosowiska. Preferuje jednak tereny łączące żyznych pól i niewielkich śródpolnych lasów. Z racji występowania i żerowania w Polsce możemy dodatkowo wyróżnić sarnę leśną i polną, różniące się masą z racji innego i dostępności pożywienia.
Sarna to najmniejszy przedstawiciel rodziny jeleniowatych. Ich masa oscyluje w granicach 15-17 kg, gdzie polne są z reguły około 2,5 kg cięższe od leśnych.
Ogólną budowę ciała sarny można określić jako wysmukłą. Głowa jest krótka o zarysie trójkąta. Gęba zakończona jest nieowłosionym, czarnym nosem (chrapami). Oczy (świece) z długimi rzęsami są brunatnoczarne, z podłużną źrenicą. Szyja jest stosunkowo cienka, tułów krępy. Ogon (kwiat) jest bardzo krótki. Zad (lustro) o barwie żółtawej jest słabo zaznaczone. Nogi (cewki) są cienkie i zakończone parą racic oraz parą szpil. Samiec sarny (rogacz, kozioł) rożni się od samicy (kozy) obecnością możdżeni, okresowo nakładanymi parostkami i obecnością narządów płciowych męskich tzw. pędzla. U kóz w okolicy sromu widoczny jest fartuszek – pęk włosów długości 5-7 cm.
Zmiana sierści (sukni) następuje dwa razy w roku. Wiosenna przypada na kwiecień i maj, natomiast jesienna na okres września i października. U młodych osobników zmiana ta występuje z reguły szybciej. Suknia letnia jest ruda, ciemniejsza na grzbiecie, natomiast zimowa jest szarobrunatna. Młode osobniki (koźlęta) wzdłuż grzbietu i boków ciała są nakrapiane białymi lub żółtymi plamami, stanowi to ochronę która po trzech miesiącach życia znika.
U saren gruczoły zapachowe występują w czterech miejscach. Na tylnych cewkach poniżej stawu skokowego znajdują się gruczoły szczoteczkowe, a między racicami tylnych cewek znajduje się gruczoł racicowy. Dodatkowo podczas rui u samców wykształca się gruczoł napletkowy, a u samic sromowy. Wiosną i latem w kozłów wykształca się gruczoł czołowy. Wykorzystywany jest on do znakowania terenu poprzez czemchanie czołem i porożem pni drzew i gałęzi, pozostawiając swój specyficzny zapach. Ma to na celu zajmowanie i utrzymanie terytorium.
Trop sarny ciągnącej różni się od tropu gonnego.
Odchody, czyli bobki, są twarde zimą, a miękkie latem, w kolorze brunatnoczarnym o długości około 14 mm.
Sarny pożywiają się pokarmem łatwostrawnym. Wynika to ze specyficznej budowy ich układu pokarmowego (mały żwacz i krótkie jelita) i intensywnej przemiany materii. Sarna leśna głównie karmi się roślinami zielnymi, liśćmi i pędami drzew, krzewami i krzewinkami, a także żołędziami. Głównym składnikiem pokarmu saren polnych są rośliny zielne oraz wszelkiego rodzaju plonami pól uprawnych tzn. zbożami oraz warzywami.
Dla pokrycia zapotrzebowania sarny w wodę wystarczy na ogół rosa i wilgoć zawarta w roślinach. Rzadko obserwuje się sarny pijące wodę z wodopoju.
Negatywny wpływ saren na środowisko leśne to przede wszystkim uszkadzanie gatunków lasotwórczych, poprzez zgryzanie (drzewa liściaste: dąb, buk, jesion, lipa, wiąz, klon – rzadko brzozy czy olsze, drzewa iglaste: jodły, daglezje, rzadziej sosny i świerki), wycieranie parostków i znakowanie granic terytoriów. Spałowanie drzew notuje się sporadycznie. Sarny zgryzają zwykle wierzchołki pędów. Wysokość zasięgu zgryzania może dochodzić do ok. 120 cm, najcześciej jest to jednak około 75 cm. Na szkody spowodowane wycieraniem parostków czy znaczeniem granic terytoriów narażone są głównie drzewa sadzone wzdłuż dróg i rowów, a także rosnące w remizach śródpolnych.
Dojrzałość płciowa sarny osiągają w wieku 14 miesięcy. Ruja u sarny przypada na przełomie lipca i sierpnia. Kozioł nie tworzy haremów, jak u innych jeleniowatych, ale tropi grzejąca się kozę, która wydaje charakterystyczne piski. Koza jest grzejna przez 2-3 dni, podczas których kozioł nie odstępuje od niej. Następnie ją opuszcza i szuka kolejnej samicy. W okresie rui dość często zdarzają się walki pomiędzy rywalami, które mogą być nawet tragiczne w skutkach. Kozy żyją z potomstwem w bardzo silnych związkach. Wyjątek stanowi okres rui, kiedy młode może być wręcz odganiane. W okresie zimowym samce i samice tworzą stada zwane rudlami. Ich liczebność zależy od populacji na danym terenie. Obserwuje się iż sarny polne tworzą rudle bardziej liczebne niż leśne.
Wiosną rozpadają się rudle i kozły wyszukują, zajmują i znaczą terytoria, natomiast kozy z młodymi zajmują terytoria indywidualne. Zajmowanie terytoriów obserwuje się już nawet na około dwa, a nawet trzy miesiące przed szczytem rui. Kozy w okresie kocenia się i wychowu młodych bytują samotnie, jednak ich areały pokrywają się z terytorium samców. Wielkość terytoriów kozłów wynosi od kilku do ponad 100 ha, w zależności od ekosystemu, struktury płci czy populacji.
Ciąża u saren jest przedłużona (tzw. utajona) i trwa około 9,5 miesiąca. Zapłodniona komórka jajowa dostaje się do macicy i tam w ciagu 2 tygodni rozwija się do stadium blastuli. W tej wczesnej fazie zarodki leżą luźno w jamie macicy przez około 4,5 miesiąca i nie rozwijają się. Dopiero na przełomie listopada i grudnia, wskutek działania hormonu przysadki mózgowej, następuje wszczepienie ich w ścianę macicy i w konsekwencji szybki wzrost i rozwój. Młode rodzą się na przełomie maja i czerwca, w ilości jedno lub dwóch koźląt, rzadko trzech lub czterech. Młode ważą od około 1 do 2,1 kg. Dzienny przyrost masy ciała koźląt w pierwszym tygodniu to około od 113 do 155 g. Po dwóch tygodniach osiągają one około 2,5 kg, po trzech miesiącach około 6 kg, po 4 miesiącach 8,5 kg, a po 6 miesiącach jest to 10 kg. Okres karmienia trwa do grudnia. Kozy prowadzą swoje młode przez rok, ale obserwuje się przypadki gdy młode jest luźno przy matce nawet gdy ta ma już kolejne koźlęta.
W wieku około 2-3 miesięcy u młodych samców na kościach czołowych czaszki zaczynają wyrastać możdżenie, które w kolejnych miesiącach przyrastają na grubość i wysokość. W wieku 6-7 miesięcy może pojawić jest już poroże pierwiastkowe w formie małych guzików lub krótkich szpiców, jednak nie ma ono róż. Jest ono wycierane w środku zimy i zrzucane po kilku tygodniach. Następnie zaczyna wyrastać kolejne poroże, posiadające róże, najcześciej w formie szpicaka, rzadziej widłaka, a bardzo wyjątkowo szóstaka. Z tego wynika, że mocne osobniki, w pierwszym roku, mogą nałożyć nawet dwa poroża. Właściwa forma pierwszego poroża utrzymuje się dosyć długo i zrzucana jest w grudniu. Słabsze osobniki nakładają pierwsze poroże w wieku około 10 miesięcy w formie guzików lub szpiców bez róż. Jest ono zrzucane na przełomie listopada i grudnia, po czym następuje wzrost kolejnego poroża. W kolejnych latach życia kozioł nakłada tylko jedno poroże w ciagu roku. Drugie same wycierają w maju, a zrzucają w listopadzie. Następne poroża wycierane są na przełomie kwietnia i maja a zrzucane w końcu października. Osobniki pomiędzy 5-8 rokiem życia wycierają poroże w kwietniu i zrzucają w październiku. Najlepsze poroża rogacze nakładają miedzy 3. a 7. rokiem życia. W pełni wykształcone parostki mają formę tzw. szóstaka. U podstawy widoczne są róże, dalej każda z uperlonych tyk ma 3 odgałęzienia: grot, odnogę przednią i odnogę tylną. U osobników powyżej 7. roku następuje uwstecznianie się rozwoju poroża, które objawia się skróceniem długości odnóg, grubieniem tyk, róże stają się daszkowate, a samo poroże przyjmuje formę szydlarza. Takie osobniki są bardzo nie bezpieczne dla innych samców, gdyż w wyniku ewentualnej konfrontacji, młodszy kozioł może być nawet uśmiercony. Kształty form poroży rogaczy mogą być bardzo zróżnicowane. Obserwuje się również liczne deformacje zwane myłkusowotością, którą najczęstszą przyczyną jest zaburzona gospodarka hormonalna, rzadziej zakłócenia w przemianie materii czy zranienia lub mechaniczne uszkodzenia możdżeni.
Poroże kozłów również podlega ocenie i niektóre z nich wycenie.
Cykl dobowy sarny zależny jest od pory roku, środowiska bytowania, stopnia niepokoju w łowisku czy pogody. Na terenie Polski sarna żeruje w ciagu dnia, ze szczytami w godzinach porannych i wieczornych.
Do drapieżników mających wpływ na populacje należą: niedźwiedzie brunatne, wilki, rysie, rosomaki, lisy oraz zdziczałe psy.
U saren stwierdzono występowanie 5 gatunków pasożytów zewnętrznych, takich jak strzyżak jeleni, wszoły, kleszcze, giez i strzykacz sarni. Nie mają one jednak większego wpływu na upadki a jedynie osłabiają kondycję zwierzyny. Z kolei pasożyty wewnętrzne mają znaczny wpływ na upadki a ich liczbę szacuje się na około 40. Sarny mogą chorować również na wściekliznę oraz nieżyty przewodu pokarmowego. Istotny wpływ na pogłowie saren mają ostre zimy, prace rolnicze oraz intensywny ruch kołowy.
Określenie wieku saren przed odstrzałem nie jest proste ze względu na niewielkie rozmiary ciała oraz trudne do zaobserwowania różnice w proporcjach poszczególnych partii ciała w różnym wieku. Jednak jak u wszystkich jeleniowatych występuje jeden schemat. Młode osobniki są smukłe, noszą wysoko głowę, która jest długa i wąska. Z wiekiem sylwetka staje się bardziej krępa, szyja gruba, głowa staje się szersza i noszona niżej. Mniej pewną ale również charakterystyczną cechą u kozłów jest występowanie tzw. siwizny, która występuje na czole, od nosa (chrap) i ciągnie się aż do poroża. U młodych samców jest ona mała i powiększa się praktycznie na cały powyższy obszar w miarę upływu lat. Istotnym elementem rozpoznawania wieku jest zachowanie zwierząt. Młode osobniki są mniej ostrożne, ciekawskie, rzadko lustrują teren poprzez unoszenie głowy. Z upływem lat wszystkie te elementy się stopniowo odwracają.
Przy określaniu wieku saren po odstrzale bierze się pod uwagę stopień wykształcenia i starcia uzębienia żuchwy. Jak wszystkie jeleniowate, sarny mają cztery rodzaje zębów: siekacze, kły, przedtrzonowce i trzonowce. Siekacze w szczęce górnej nie występują. W uzębieniu mlecznym nie występują zęby trzonowy. Odróżnienie uzębienia mlecznego od stałego jest proste, ponieważ trzeci ząb przedtrzonowy uzębienia mlecznego jest trójkorzeniowy i korona zbudowana jest z trzech pryzm. Natomiast w stałym korona ma dwie pryzmy i ząb jest dwukorzenny. Jeżeli zwierzę jest w trakcie wymiany uzębienia mlecznego na stałe, to nowo wyrastające siekacze bedą zdecydowanie większe od igiełkowatych siekaczy typowych dla uzębienia mlecznego. W kolejnych latach życia saren następuje stopniowe zużywanie się uzębienia stałego – ścieranie się koron zębów. Okres jednego roku jest wystarczająco długi, aby zdefiniować wiek zwierzęcia. Wykonuje się to głównie na podstawie starcia zębów przedtrzonowych i trzonowych, a siekacze i ewentualnie kły traktuje się jako element pomocniczy. Przy ocenie wieku tym sposobem operuje się pojęciem rejestru – wolna przestrzeń miedzy koronami zębów. Szczególną uwagę należy zwrócić na pierwszy ząb trzonowy, ponieważ pojawia się on jako pierwszy w uzębieniu stałym, przez co jest najbardziej narażony na ścieranie
Na sarny dozwolone jest polowanie z broni myśliwskiej o lufach gwintowanych i kalibrze minimum 5,6 mm. Można strzelać wyłącznie pociskami półpłaszczowymi, które w odległości od wylotu lufy na 100 m mają energię nie mniejszą niż 1000 J. Można również polować bronią z lufami gładkimi i pociskami typu breneka.
Na sarny można polować z zasiadki, podchodu lub podjazdu, a na kozły również na wab.
Jakie parostki otrzymały najwyższą ocenę?
Najwyżej wycenione trofeum sarny europejskiej w PZŁ w Elblągu – 2023/2024– parostki otrzymały 148,08 punktw CIC, pozyskane w obwodzie łowieckim Nr 277 dzierżawionym przez koło łowieckie „KNIEJA” Kwidzyn, kolejne wycenione parostki sarny otrzymały 133,73 pkt. CIC pozyskane w obwodzie Nr 150 dzieżawca koło łowieckie „JENOT” Pasłęk, na trzeciej pozycji znalazły się parostki pozyskane w obwodzie Nr 81 dzierżawionym przez koło łowieckie „SZRON” z Pieniężna.
* w trakcie oceny prawidłowości odstrzału selekcyjnego za odnogę jest uznawany odrost o długości minimum:
– 2 cm w 2. roku życia
– 3 cm w 3. roku życia i starszych
** zaleca się oszczędzanie szpicaków z odrostami o charakterze odnogi i długości 1-2 cm
*** zaleca się odstrzał rogaczy łownych po 20. lipca
| BRĄZOWY | SREBRNY | ZŁOTY |
| 105,00 – 114,99 | 115,00 – 129,99 | 130,00+ |
